W dniu 18 października 2021 r. opublikowany został projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa, którego celem jest implementacja do prawa krajowego Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii do prawa krajowego. Termin implementacji mija 17 grudnia 2021 r. Obecnie projekt ustawy został przekazany do konsultacji społecznych. W związku z tym, że podstawowym mechanizmem, który powstrzymuje osoby przed zgłaszaniem naruszeń prawa jest lęk przed działaniami odwetowymi, zasadniczym celem Dyrektywy oraz ustawy implementującej jest zapewnienie odpowiedniego poziomu ochrony sygnalistów.

SYGNALISTA CZYLI KTO?

Zgodnie z przepisami Dyrektywy oraz projektu ustawy implementującej, sygnalista (ang. whistleblower) to osoba fizyczna, która mając na uwadze dobro organizacji, w której pracuje, lub dobro publiczne, zgłasza informację (w tym uzasadnione podejrzenie), uzyskaną w kontekście związanym z pracą, o naruszeniach prawa, do których doszło albo prawdopodobnie dojdzie w w/w organizacji.

W pierwszej kolejności status sygnalisty przysługuje pracownikowi – to pracownicy (byli i obecni), związani często w sposób długoterminowy z organizacją najczęściej dokonują zgłoszeń nieprawidłowości. Zgodnie z przepisami Dyrektywy oraz projektu ustawy implementującej, poza pracownikiem, status sygnalisty przysługuje także następujących osobom: kandydaci do pracy, osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, przedsiębiorcy, akcjonariusze, wspólnicy, członkowie organów osoby prawnej, osoby świadczące pracę nad nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, stażyści i wolontariusze.

OCHRONA PRZED ODWETEM

Zasadniczy cel Dyrektywy to ochrona osoby zgłaszającej informacje o naruszeniach prawa przed działaniami odwetowymi, czyli przed negatywnymi konsekwencjami związanymi z dokonanym zgłoszeniem. Na poziomie projektu przepisów ustawy implementującej przedmiotowa ochrona jest realizowana za pomocą kilku środków prawnych, uzależnionych od statusu sygnalisty.

Sygnalista zatrudniony na podstawie umowy o pracę nie może być niekorzystnie traktowany z powodu dokonania zgłoszenia. Niekorzystne traktowanie należy rozumieć szeroko, jako obejmujące m.in. odmowę nawiązania stosunku pracy, wypowiedzenie umowy o pracę albo jej rozwiązanie bez wypowiedzenia, obniżenie wynagrodzenia czy wstrzymanie awansu. Pracodawca może się uwolnić od odpowiedzialności za powyższe działania po udowodnieniu, że kierował się obiektywnymi powodami, tj. gdy będzie w stanie wykazać, że pogorszenie sytuacji pracownika nie było związane z dokonanym przez niego zgłoszeniem. W przeciwnym razie będzie zobowiązany zapłacić pracownikowi odszkodowanie w wysokości co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Co do zasady analogiczna ochrona przysługuje osobom wykonującym pracę na podstawie stosunku prawnego innego niż stosunek pracy, np. umowy zlecenia. Nie mogą one być traktowane niekorzystnie z powodu dokonania zgłoszenia. Za niekorzystne traktowanie uważa się w szczególności rozwiązanie, wypowiedzenie lub odmowę nawiązania stosunku prawnego, chyba że druga strona udowodni, że kierowała się obiektywnymi powodami. W razie dopuszczenia się niekorzystnego traktowania innego niż rozwiązanie albo wypowiedzenie umowy, podmiot zatrudniający będzie zobowiązany zapłacić odszkodowanie w wysokości co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę. Co więcej, zgodnie z projektem, jednostronna czynność prawna obejmująca rozwiązanie stosunku prawnego (np. wypowiedzenie albo oświadczenie o rozwiązaniu bez wypowiedzenia) z powodu zgłoszenia będzie bezskuteczna.

Zgodnie z przepisami projektu ustawy, w związku z dokonanym zgłoszeniem, sygnaliści będą również chronieni przed ponoszeniem odpowiedzialności dyscyplinarnej oraz odpowiedzialności za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach prawa, w szczególności w przedmiocie zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych, praw autorskich, przepisów o ochronie danych osobowych oraz obowiązku zachowania tajemnicy (w tym tajemnicy przedsiębiorstwa). Przedmiotowa ochrona będzie przysługiwać sygnaliście pod warunkiem, że zgłaszający miał uzasadnione podstawy,
by sądzić, że zgłoszenie jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa.

Analogiczne przepisy ochronne stosuje się do osób pomagających w dokonaniu zgłoszenia bądź powiązanych ze zgłaszającym. Poza wskazanymi powyżej konsekwencjami, zgodnie z projektem ustawy podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalisty podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat trzech.

DOBRA WIARA SYGNALISTY MA ZNACZENIE

Zarówno w przepisach Dyrektywy jak i projektu ustawy implementującej, ochrona przysługująca sygnaliście nie ma charakteru absolutnego i zależy po pierwsze, zależy od tego jakie motywy przyświecały sygnaliście dokonującemu zgłoszenie. Mianowicie, sygnalista podlega ochronie pod warunkiem, że miał uzasadnione postawy sądzić, że informacja o naruszeniu prawa podlegająca zgłoszeniu jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia. Sygnalista powinien działać mając na względzie nie swoje interesy, ale dobro organizacji, w której wykonuje (wykonywał lub miał wykonywać pracę) lub dobro publiczne. Po drugie, ochrona jest uzależniona od zachowania wymaganego trybu – co do zasady w pierwszej kolejności zgłoszenia dokonuje się wewnątrz organizacji lub dedykowanym organom państwa, a dopiero gdy to nie przynosi skutku zgłoszenie może być dokonane mediom.

W przypadku pytań zachęcamy do kontaktu z autorką alertu dr Agatą Miętek.

Alert można pobrać TUTAJ.