Ostatnio dużo dyskutuje się o fundacji rodzinnej jako narzędziu sukcesji majątkowej. Nie sprawdzi się ona jednak w każdej sytuacji. Bywa, że założenie fundacji rodzinnej nie będzie optymalne podatkowo. Niektórym może być ciężko podjąć decyzję o wyzbyciu się dorobku życia na rzecz fundacji rodzinnej.  Czasami zaś nestorzy dokładnie wiedzą, które składniki majątku i komu chcą przekazać.

Jak rozporządzić swoim majątkiem jeszcze za życia?

I. DAROWIZNA

Najprostszym sposobem na przeniesienie własności jest dokonanie darowizny. Umowa darowizny może zawierać postanowienia, które dają darczyńcy pewną kontrolę na przekazanym majątkiem:

A. Darowizna z poleceniem

W umowie darowizny, można nałożyć na obdarowanego obowiązek konkretnego działania lub zaniechania (np. przeznaczenia części środków z darowizny na edukację obdarowanego lub np. jego dzieci, zmiana trybu życia). Tylko w wyjątkowych przypadkach obdarowany może odmówić wypełnienia polecenia:

• gdy odmowa jest usprawiedliwiona zmianą sytuacji osobistej, jak i majątkowej obdarowanego a także sytuacji społeczno-gospodarczej, która np. sprawia, że wykonanie polecenia jest bardzo utrudnione albo polecenie utraciło znaczenie dla osoby, która miała z niego skorzystać;
• jeśli dokona zwrotu darowizny (z pewnymi ograniczeniami).

Takie polecenie jest tzw. zobowiązaniem naturalnym, czyli nie można dochodzić jego wykonania przed sądem. Dlatego też praktyka wypracowała dodatkowe rozwiązania.

B. Darowizna „obciążliwa”

Na ogólnych zasadach kodeksu cywilnego opiera się wypracowana przez praktykę tzw. darowizna obciążliwa. Można w niej zastrzec, że obdarowany spełni określone świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Osoba ta, staje się wierzycielem obdarowanego, który ma prawny obowiązek spełnienia świadczenia i którego wykonania można dochodzić na drodze sądowej. Takie rozwiązanie lepiej zabezpiecza wykonanie woli darczyńcy, jak i interesów osoby, która ma z tego świadczenia skorzystać.

C. Darowizna pod warunkiem lub na konkretny cel

Umowa darowizny, z ograniczeniami co do umów dotyczących nieruchomości, może być zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Jeśli darczyńca ma konkretne oczekiwania, co do losu darowanego składnika majątku lub zachowania obdarowanego, to może wskazać zdarzenia lub działania, które spowodują, że umowa darowizny zostanie wykonana albo ulegnie rozwiązaniu i obdarowany będzie musiał darowiznę zwrócić.

W umowie darowizny można też wskazać konkretne cele, na jakie ma zostać ona przeznaczona. W razie innego wykorzystania darowizny, darczyńca może domagać się jej zwrotu.

D. Odwołanie darowizny

Darczyńca jest uprawniony do odwołania darowizny, np. w przypadku gdy obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności lub gdy przed wykonaniem darowizny stan majątkowy darczyńcy uległ pogorszeniu.

Darowiznę jak każdą umowę, strony mogą za obopólną zgodą rozwiązać lub zmienić. Możliwe jest zatem zarządzenie majątkiem na podstawie odpowiednio sformułowanych umów darowizny.

II. UMOWA DOŻYWOCIA

Dożywocie powszechnie kojarzy się z najsurowszą karą, jednak umowa dożywocia to znana od wieków instytucja prawa cywilnego, o której pisał m.in. Aleksander Fredro.

Umowa dożywocia polega na tym, iż w zamian za przeniesienie własności nieruchomości (lub udziału w niej) nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy (lub osobie mu bliskiej) dożywotnie utrzymanie. Jako umowa dotycząca nieruchomości wymaga zachowania formy aktu notarialnego.

Zawarcie umowy dożywocia nie zastąpi całego procesu sukcesyjnego, ale instytucję tę warto wykorzystać, np. po to by uniknąć zachowka. Jest to sposób na rozporządzenie nieruchomością i zapewnienie sobie utrzymania.

Dożywotnie utrzymanie polega na m.in.:

• przyjęciu uprawnionego, jako domownika;
• dostarczenie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania;
• zapewnienie odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie.

Strony mogą w umowie określić inne sposoby spełnienia obowiązku nabywcy nieruchomości, np. poprzez przekazywanie dożywotnikowi pieniędzy, czy spełnianie określonych usług. Zakres tych obowiązków powinien być taki, aby dożywotnik nie musiał poszukiwać dodatkowych środków utrzymania. Często w umowie strony postanawiają, że zbywca nieruchomości może w niej zamieszkiwać do śmierci i na jego rzecz ustanawiane jest użytkowanie lub np. służebność mieszkania.

Zawarcie umowy dożywocia zawsze powoduje, że nabyta na jej podstawie nieruchomość zostaje obciążona prawem dożywocia, co znajduje odzwierciedlenie w księdze wieczystej nieruchomości.

Rozwiązanie umowy dożywocia jest możliwe przez strony, jak i przez sąd. Gdy relacja pomiędzy stronami tej umowy powoduje, że nie można od nich wymagać wzajemnych kontaktów i osobistego świadczenia opieki, sąd będzie mógł zamienić obowiązki na zapłatę renty, a wyjątkowo – rozwiązać umowę dożywocia.

W przypadku umownego albo sądowego rozwiązania umowy dożywocia, własność nieruchomości wraca do dożywotnika. Może on wtedy zawrzeć kolejną umowę dożywocia lub np. nieruchomość sprzedać, by zapewnić sobie środki utrzymania. W razie sprzedaży nieruchomości po rozwiązaniu umowy dożywocia, sprzedający nie zapłaci podatku dochodowego od uzyskanych środków, jeśli od czasu nabycia przez niego tej nieruchomości minie 5 lat. Do tego okresu zaliczyć można, zgodnie z najnowszym orzecznictwem, okres od pierwotnego nabycia do dnia zawarcia umowy o dożywocie oraz okres od rozwiązania umowy dożywocia do czasu sprzedaży nieruchomości.

Zawarcie umowy dożywocia wywołuje też skutki w zakresie prawa spadkowego. W przypadku śmierci dożywotnika, wartość nieruchomości przeniesionej przez niego w drodze umowy dożywocia nie jest doliczana do tzw. substratu zachowku, czyli czystej wartości spadku, według której obliczana jest wartość należnego zachowku. Inaczej jest w przypadku darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę, które ten substrat zachowku powiększają.

Podsumowując: planując rozporządzanie nieruchomościami warto pamiętać o umowie dożywocia.

III. ZACHOWEK

Czym jest zachowek?

Zachowek to kwota pieniężna należna zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy dziedziczyliby według przepisów kodeksu cywilnego (tzw. dziedziczenie ustawowe), a nie mogą uzyskać tej kwoty, bo np. spadkodawca rozporządził swoim majątkiem w testamencie lub wcześniej dokonał darowizn.

Wartość zachowku jest różna i wynosi:

• 2/3 udziału, który byłby należny przy dziedziczeniu ustawowym, jeżeli jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny spadkobiercy nie jest jeszcze pełnoletni
• ½ udziału, który byłby należny przy dziedziczeniu ustawowym – dla pozostałych osób.

Substrat zachowku

Aby obliczyć kwotę należną danej osobie oblicza się tzw. substrat zachowku. To czysta wartość spadku (aktywów bez pasywów), ale wirtualna, bo uwzględniająca:

• dokonane darowizny (z wyjątkami),
• zapisy windykacyjne w testamencie,
• czasem koszty wychowania,
• mienie wniesione przez spadkodawcę do fundacji rodzinnej wcześniej niż na 10 lat przed jego śmiercią.

Powyższe wpływa nie tylko na wysokość należnego zachowku. Oznacza też odpowiedzialność za spłatę zachowku.

Jeśli osoba uprawniona do zachowku nie może go uzyskać ani od spadkobiercy ani od zapisobiercy windykacyjnego, to może żądać pieniędzy potrzebnych na jej zachowek, np. od fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku (maksymalnie do wysokości kwoty przeznaczonej przez spadkobiercę na jej fundusz założycielski).

Jak ochronić majątek przed roszczeniami o zachowek?

Najprostszym rozwiązaniem jest zawarcie pomiędzy przyszłym spadkodawcą jeszcze za życia a jego ustawowym spadkobiercą notarialnej umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku (albo nawet całego spadku). Takie zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje też zstępnych osoby zrzekającej się (chyba, że w umowie postanowi się inaczej).

Warto pamiętać, że np. dokonane jeszcze za życia spadkobiercy darowizny, czy też świadczenia dla beneficjentów fundacji rodzinnej, będą zaliczać się na poczet „spłaty” zachowku. A to w ostatecznym rozrachunku może znacząco zmniejszyć kwoty do wypłacenia.

Od maja 2023 r. spłatę zachowku można odroczyć, w tym rozłożyć na raty do 5 lat, a w wyjątkowych sytuacjach do 10. W szczególnych okolicznościach, zachowek można też obniżyć.

Planując rozdysponowanie majątkiem na wypadek śmierci należy:

• zrobić audyt majątku rodzinnego (co się w nim jest, jakiej wartości są poszczególne składniki, kto, co i od kogo dostał?),
• przedyskutować z rodziną, jak widzi los danych składników majątku, i
• wybrać rozwiązanie optymalne ze względów rodzinnych, biznesowych i podatkowych (poprzez zastosowanie różnych instytucji prawnych, np. fundacji rodzinnych, spółek holdingowych czy zapisów windykacyjnych).

W przypadku pytań zapraszamy do kontaktu z naszymi ekspertami z zespołu Private Clients: Urszulą Rodak-Smolarek, Aleksandrem Petrysem, Janem Rolińskim i Agnieszką Wiercińską-Krużewską.